Τους «τρεις μεγίστους φωστήρες» της τρισηλίου Θεότητος, τις «κιθάρες του Πνεύματος» που «εις πάσαν την γην» εξέπεμψαν τον θείο λόγο, τα «εύλαλα στόματα της αληθείας» που με παρρησία διακήρυξαν την δόξα του Θεού τιμάει η Εκκλησία μας στις 30 Ιανουαρίου: τον σοφό Βασίλειο, τον θεολόγο Γρηγόριο και τον κλεινό Ιωάννη, «των Ιεραρχών την Τριάδα».
Στην προσωπικότητα, μάλιστα, των Τριών Ιεραρχών τα τρία αυτά στοιχεία, που αντιστοιχούν στις επιμέρους λειτουργίες της Καθολικής Ορθοδοξίας, την πνευματική, την μορφωτική και την κοινωνική, συνδυάζονται αρμονικά, γι’ αυτό και ο κοινός των εορτασμός.
Είναι αληθινά αξιοθαύμαστο ότι ο καθένας από τους τρεις διέθετε ταυτοχρόνως και πνευματική καλλιέργεια και ψυχική ευαισθησία και ενεργητική διάθεση. Παραλλήλως, όμως, κατείχε κάποιο από αυτά τα χαρακτηριστικά σε μεγαλύτερο βαθμό. Έτσι, ο Βασίλειος ήταν ασφαλώς μέγας στην σοφία, αλλά δεν υστέρησε καθόλου σε δυναμισμό και σε κοινωνική προσφορά, ο Γρηγόριος χαρακτηρίστηκε θεολόγος αλλά ήταν και βαθύτατα φιλοσοφική και ποιητική φύση, ενώ διακρίθηκε και για την ειρηνευτική του δράση, ο δε Ιωάννης δεν υπήρξε μόνον εξαίρετος πνευματικός πατήρ και φωτισμένος ερμηνευτής των θείων γραφών αλλά και σταθερός υπερασπιστής των πτωχών και αδυνάτων και δριμύς επικριτής των ισχυρών και αδίκων.
Επομένως, γι’ αυτούς η «πράξις έγινε θεωρίας επίβασις» και η δογματική των διδασκαλία επισφραγίστηκε με την ανθρωπιστική προσφορά. Γι’ αυτό η ιερατική των ιδιότητα δεν στάθηκε εμπόδιο στην αναγνώριση της προσωπικότητάς των, και μάλιστα από τους συγχρόνους των μη χριστιανούς.
Η εορτή των Τριών Ιεραρχών από την Εκκλησία στις 30 Ιανουαρίου οφείλεται στο εξής γεγονός:
Κατά τους χρόνους της βασιλείας του Αλεξίου του Κομνηνού (1081 – 1118 μ.Χ.), ο οποίος διαδέχθηκε στη βασιλική εξουσία τον Νικηφόρο Γ’ τον Βοτενειάτη (1078 – 1081 μ.Χ.), έγινε στην Κωνσταντινούπολη φιλονικία ανάμεσα σε λόγιους και ενάρετους άνδρες.
Άλλοι θεωρούσαν ανώτερο τον Μέγα Βασίλειο (γιορτή 1 Ιανουαρίου), χαρακτηρίζοντάς τον μεγαλοφυΐα και υπέροχη φυσιογνωμία. Άλλοι τοποθετούσαν ψηλά τον ιερό Χρυσόστομο (γιορτή 13 Νοεμβρίου) και τον θεωρούσαν ανώτερο από τον Μέγα Βασίλειο και τον Γρηγόριο και, τέλος, άλλοι, προσκείμενοι στον Γρηγόριο τον Θεολόγο (γιορτή 25 Ιανουαρίου), θεωρούσαν αυτόν ανώτερο από τους δύο άλλους, δηλαδή από τον Βασίλειο και τον Χρυσόστομο.
Η φιλονικία αυτή είχε σαν αποτέλεσμα να διαιρεθούν τα πλήθη των Χριστιανών και άλλοι ονομάζονταν «Ιωαννίτες», άλλοι «Βασιλείτες» και άλλοι «Γρηγορίτες».
Στην έριδα αυτή έθεσε τέλος ο Μητροπολίτης Ευχαΐτων, Ιωάννης ο Μαυρόπους. Αυτός, κατά την διήγηση του Συναξαριστή, είδε σε οπτασία τους μέγιστους αυτούς Ιεράρχες, πρώτα καθένα χωριστά και στη συνέχεια και τους τρεις μαζί.
Αυτοί του είπαν:
«Εμείς, όπως βλέπεις, είμαστε ένα κοντά στον Θεό και τίποτε δεν υπάρχει που να μας χωρίζει ή να μας κάνει να αντιδικούμε.
Όμως, κάτω από τις ιδιαίτερες χρονικές συγκυρίες και περιστάσεις που βρέθηκε ο καθένας μας, κινούμενοι και καθοδηγούμενοι από το Άγιο Πνεύμα, γράψαμε σε συγγράμματα και με τον τρόπο του ο καθένας, διδασκαλίες που βοηθούν τους ανθρώπους να βρουν τον δρόμο της σωτηρίας.
Επίσης, τις βαθύτερες θείες αλήθειες, στις οποίες μπορέσαμε να διεισδύσουμε με το φωτισμό του Αγίου Πνεύματος, τις συμπεριλάβαμε σε συγγράμματα που εκδώσαμε. Και ανάμεσά μας δεν υπάρχει ούτε πρώτος, ούτε δεύτερος, αλλά, αν πεις τον ένα, συμπορεύονται δίπλα του και οι δύο άλλοι.
Σήκω, λοιπόν, και δώσε εντολή στους φιλονικούντες να σταματήσουν τις έριδες και να πάψουν να χωρίζονται για εμάς. Γιατί εμείς, και στην επίγεια ζωή που είμασταν και στην ουράνια που μεταβήκαμε, φροντίζαμε και φροντίζουμε να ειρηνεύουμε και να οδηγούμε σε ομόνοια τον κόσμο.
Και όρισε μία ημέρα να εορτάζεται από κοινού η μνήμη μας και καθώς είναι χρέος σου, να ενεργήσεις να εισαχθεί η εορτή στην Εκκλησία και να συνταχθεί η ιερή ακολουθία. Ακόμη ένα χρέος σου, να παραδόσεις στις μελλοντικές γενιές ότι εμείς είμαστε ένα για τον Θεό. Βεβαίως και εμείς θα συμπράξουμε για τη σωτηρία εκείνων που θα εορτάζουν τη μνήμη μας, γιατί έχουμε και εμείς παρρησία ενώπιον του Θεού».
Έτσι ο Επίσκοπος Ευχαΐτων Ιωάννης ανέλαβε τη συμφιλίωση των διαμαχόμενων μερίδων, συνέστησε την εορτή της 30ης Ιανουαρίου και συνέγραψε και κοινή Ακολουθία, αντάξια των τριών Μεγάλων Πατέρων.
Η εορτή αυτής της Συνάξεως του Μεγάλου Βασιλείου, του Γρηγορίου του Θεολόγου και του Ιωάννου του Χρυσοστόμου, αποτελεί το ορατό σύμβολο της ισότητας και της ενότητας των Μεγάλων Διδασκάλων, οι οποίοι δίδαξαν με τον άγιο βίο τους το Ευαγγέλιο του Χριστού.
Είναι εκείνοι, οι οποίοι εξ’ αιτίας της ταπεινώσεώς τους μπροστά στην αλήθεια, έχουν λάβει το χάρισμα να εκφράζουν την καθολική συνείδηση της Εκκλησίας και ότι διδάσκουν δεν είναι απλώς δική τους σκέψη ή προσωπική τους πεποίθηση, αλλά είναι επιπλέον η ίδια η μαρτυρία της Εκκλησίας, γιατί μιλούν από το βάθος της καθολικής της πληρότητας.
Περί τις αρχές του 14ου αιώνα μ.Χ. ανεγέρθη ναός των Τριών Ιεραρχών κοντά στην Αγία Σοφία Κωνσταντινούπολης, δίπλα σχεδόν στη μονή της Παναχράντου.
