Ο Άγιος Ελευθέριος γεννήθηκε στη Ρώμη κατά τον 2ο αιώνα από πλούσιους γονείς. Ο πατέρας του ήταν ύπατος της Ρώμης. Η μητέρα του Ανθία έγινε χριστιανή ακούγοντας το κήρυγμα από μαθητές του Αποστόλου Παύλου. Αυτή ανέλαβε και το βάρος της ανατροφής του μικρού Ελευθέριου μετά το θάνατο του πατέρα που συνέβη λίγο καιρό μετά τη γέννηση του. Η Ανθία του έδωσε χριστιανική ανατροφή και τον συνέδεσε με τον επίσκοπο της Ρώμης Ανίκητο (155-166).
Ο επίσκοπος βλέποντας την θερμή πίστη και την ενάρετη ζωή του εφήβου Ελευθέριου τον χειροτόνησε διάκονο στα 15 του χρόνια. Στη ηλικία των 17 ετών χειροτόνησε σε πρεσβύτερο τον αφοσιωμένο στην αποστολή του Ελευθέριο και στην ηλικία των 20 ετών του ανέθεσε τον επισκοπικό θρόνο της περιοχής του Ιλλυρικού, σημερινής Αλβανίας με έδρα την Αυλώνα.
Η χειροτονία του Αγίου Ελευθερίου, όπως γράφει κάποιος βιογράφος του, έγινε «κατ’ οικονομίαν» Θεού, λόγω των μεγάλων αρετών και της σοφίας του με την οποία προσείλκυε στον Χριστό τους ειδωλολάτρες.
Όταν ο αυτοκράτορας Αδριανός έμαθε τη δράση του αγίου στην Ιλλυρία έστειλε ένα στρατηγό του, τον Φήλικα, να τον συλλάβει. Εκείνος έφτασε στην Αυλώνα με άγριες διαθέσεις, αλλά γοητεύτηκε από τη διδασκαλία του Ελευθέριου και έγινε μαθητής του, πίστεψε στον Χριστό και βαπτίστηκε.
Ο Ελευθέριος ωστόσο του ζήτησε να εκτελέσει τη διαταγή του αυτοκράτορα για να μή «ζημιωθεί του μαρτυρίου τον στέφανον», όπως και έγινε. Εκεί ο αυτοκράτορας προσπάθησε να τον πείσει να αρνηθεί την πίστη του, αρχικά με κολακείες και υποσχέσεις πλούτου και στη συνέχεια με φριχτά βασανιστήρια, που δεν βάζει ο νους του ανθρώπου, από τα οποία ο άγιος εκ του θαύματος επιβίωνε.
Ούτε τα άγρια θηρία στην αρένα όπου τον έριξαν δεν τον πείραξαν. Βλέποντας ο αυτοκράτορας τη συμπεριφορά των λιονταριών και ακούοντας την ιαχή του πλήθους «μέγας ο Θεός των χριστιανών» διέταξε τον αποκεφαλισμό του. Αύριο μαζί με τον Άγιο Ελευθέριο γιορτάζουν και η μητέρα του Ανθία, ο Άγιος Κορέμων, αλλά και οι δύο δήμιοι που τον αποκεφάλισαν και αποκεφαλίστηκαν γιατί πιστεψαν στον Χριστό.
—-
Ο Άγιος Ελευθέριος είναι πολύ θαυματουργός. Ελευθερώνει τους φυλακισμένους, αλλά και τις έγκυες.
Πολλές γυναίκες επικαλούνται τη βοήθειά του και ακουμπούν το εικονισματάκι του Αγίου πάνω τους.
«Αϊ-Λευτέρη, λευτέρωσέ με» απευθύνονται στον Άγιο προστάτη και ποτέ τη μέρα της γιορτής του, δεν πιάνουν βελόνα στα χέρια τους.
Θεωρείται ο προστάτης του τοκετού και θεωρείται μέχρι σήμερα ο προστάτης και ο ευεργέτης για τις επίτοκες γυναίκες, τις εγκύους, οι οποίες πάντοτε τον επικαλούνταν, προκειμένου να φτάσουν να «ελευθερωθούν» με τον καλύτερο τρόπο.
Η αντίληψη αυτή αναφέρεται και σ’ ένα προσόμοιο στιχηρό της εορτής. «Τῶν ἐπιτόκων γυναίων Πάτερ κηδόμενος, ἐλευθερίαν δίδως, τῷ Ναῷ σου φοιτώσαις….», δηλαδή, Φροντίζεις Πάτερ τις έγκυες γυναίκες που καταφεύγουν στο ναό σου δίνοντας του ελευθερία….
Δηλαδή: Φροντίζοντας, πάτερ, τις επίτοκες γυναίκες, δίνεις ελευθερία σ’ αυτές, που έρχονται προσκυνήτριες στον Ναό σου. Και έκανες καλοτάξιδους πάλι εκείνους που σε παρακάλεσαν θερμά, όπως και στους ασθενείς δίνεις την υγεία, λάμποντας έτσι με τα θαύματα.
Πολλές γυναίκες επικαλούνται τη βοήθειά του και ακουμπούν το εικονισματάκι του αγίου πάνω τους. «Αϊ-Λευτέρη, λευτέρωσέ με» απευθύνονται στον `Αγιο προστάτη και ποτέ τη μέρα της γιορτής του δεν πιάνουν βελόνα στα χέρια τους.
Στη Θράκη οι έγκυες τιμούν ιδιαιτέρως τον Άγιο Ελευθέριο. Μαζί με τον Αγιο τιμούν, πολλές φορές, την ανύπαρκτη «αγία» Λεχούσα και τον επίσης ανύπαρκτο «άγιο» Αύκουλα.
Στην Θεσσαλονίκη και τις Σέρρες λένε: «Αϊ Λευτέρη μ’ λευτερώσε την, Αϊ μου Αύκουλα αυκόλυνέ την».
Σε πολλά μέρη, όπως στη Λέσβο, δεν είναι μόνο οι έγκυες που τάζουν άρτους στον Άγιο, αλλά και οι μαμές, για να τους «βγαίνουν καλά οι γέννες».
Ακόμη, σε περίπτωση δύσκολου τοκετού, οι μέλλουσες μητέρες τάζουν το παιδί τους στον `Αγιο και του δίνουν το όνομά του.
