Του Χρήστου Γκουγκουρέλα*
Μια πολύ σημαντική πρόσφατη είδηση για την Ελλάδα και τις γεωπολιτικές εξελίξεις στην ευρύτερη περιοχή δεν έτυχε της ανάλογης προσοχής στη χώρα μας. Το νομοσχέδιο του αμερικάνικου Κογκρέσου για την αμυντική και διακοινοβουλευτική συνεργασία μεταξύ των ΗΠΑ και της Ελλάδας (US-Greece defense and interparliamentary partnership act 2021) εγκρίθηκε με καθολική υποστήριξη από την Επιτροπή Εξωτερικών Σχέσεων και πλέον κατατίθεται προς ψήφιση στην ολομέλεια του Σώματος (https://www.protothema.gr/world/article/1136195/nomoshedio-menedez-perase-omofona-apo-tin-epitropi-paei-gia-egrisi-sti-gerousia/#.YNMyZALw9qc.twitter).
Κατά τη γνώμη μου τρία είναι τα σημεία του νομοσχεδίου του Κογκρέσου που αξίζει να επισημανθούν: 1) Αποδίδεται μεγάλη βαρύτητα στο τριμερές συνεργατικό σχήμα Ελλάδας-Κύπρου-Ισραήλ στο οποίο οι ΗΠΑ έρχονται ως ‘‘εξωτερικός υποστηρικτής’’. Το σχήμα μετατρέπεται πρακτικά σε μια μορφή συνεργασίας ‘‘3+1’’, πλαταίνει ως προς τη βάση του και ισχυροποιείται υπό την εγγυητική και προστατευτική ασπίδα, παγκόσμιας εγκυρότητας, των ΗΠΑ. Το σχήμα αυτό είναι ένα λειτουργικό συμμαχικό πλαίσιο που δυνητικά μπορεί να επιφέρει την αύξηση του γεωπολιτικού αποτυπώματος των συμμετεχόντων στο πλαίσιο δυνάμεων, άρα και της προβολής ισχύος των δυνάμεων αυτών στην ευρύτερη περιοχή.
2) Το συμπέρασμα αυτό κάθε άλλο παρά αυθαίρετο και αβάσιμο είναι διότι στον νόμο του Κογκρέσου για την ενεργειακή συνεργασία στην Ανατολική Μεσόγειο (S. 1102 Eastern Mediterranean Security and Energy Partnership Act of 2019) γίνεται σαφής αναφορά ότι οι ΗΠΑ, το Ισραήλ, η Ελλάδα και η Κύπρος αντιτίθενται σε κάθε ενέργεια που παραβιάζει το διεθνές δίκαιο και απειλεί την ασφάλεια και τη σταθερότητα στην περιοχή (’‘The United States, Israel, Greece, and Cyprus oppose any action in the Eastern Mediterranean and the Aegean Sea that could challenge stability, violate international law, or undermine good neighborly relations, and in a joint declaration on March 21, 2019, agreed to “defend against external malign influences in the Eastern Mediterranean and the broader Middle East”). Συνεπώς το εν λόγω νομοσχέδιο, συνερμηνευόμενο με τον νόμο του Κογκρέσου του 2019, αποτελεί επιβεβαίωση μάλλον (και όχι κάτι λιγότερο) της ύπαρξης ενός γενικότερου πλέγματος ενεργειακών ενδιαφερόντων στην περιοχή. Δεν είναι, έτσι, καθόλου τυχαίο ότι στο νομοσχέδιο του Κογκρέσου γίνεται λόγος για τη δημιουργία αμερικανικού φορέα για τα ενεργειακά θέματα στην Ανατ. Μεσόγειο (United States Eastern Mediterranean Energy Center). Ο φορέας αυτός προφανώς μπορεί να αποτελέσει ‘‘συγκοινωνούν δοχείο’’ με το ήδη υπάρχον ‘‘Eastmed Gas Forum’’ και να αποτελέσει ‘‘δέσμευση’’ για τη σταθερή αμερικανική εμπλοκή στα ενεργειακά ζητήματα της περιοχής.
3) Το νυν νομοσχέδιο του Κογκρέσου πρέπει να ειδωθεί και να εκτιμηθεί πολιτικώς κατά παράλληλη συστοίχιση με την ελληνοαμερικανική συμφωνία περί αμοιβαίας αμυντικής συνεργασίας (US-Greece Mutual Defense Cooperation Agreement https://www.state.gov/wp-content/uploads/2020/07/20-213-Greece-Defense-TIMS-62163.pdf) και είναι απαραίτητο να προσεχθούν ως προς την εξειδίκευση και ευρύτερη κατανόηση αυτού του είδους της συνεργασίας δύο βασικά σημεία:
Κατά πρώτον, οι βάσεις στη Λάρισα, στο Στεφανοβίκειο και στην Αλεξανδρούπολη είναι μεγίστης σημασίας για τους Αμερικανούς ενώ η ναυτική βάση της Σούδας συνιστά τον ‘‘ακρογωνιαίο λίθο’’ της συνεχούς παρουσίας του 6ου αμερικανικού στόλου στη Μεσόγειο, μια που από εκεί είναι απόλυτα εφικτή η ανάπτυξη δυνάμεων είτε προς τη Συρία, είτε προς τη Λιβύη, είτε προς τον Εύξεινο Πόντο. Κατά δεύτερον, οι Αμερικάνοι επιδεικνύουν περισσότερο ενεργό ενδιαφέρον για την ποιοτική αναβάθμιση και τον ουσιώδη εκσυγχρονισμό της αμυντικής ικανότητας της χώρας μας. Θα μπορούσε δε να πει κανείς ότι είναι εντυπωσιακή η πρόταση που συμπεριλαμβάνεται στο νομοσχέδιο για πώληση αεροσκαφών τύπου F-35 στην Ελλάδα, ιδίως μετά την αποπομπή της Τουρκίας από το πρόγραμμα κατασκευής τους και τη συνεπαγόμενη ακύρωση της προμήθειας τέτοιων αεροσκαφών απ’ αυτήν. Πίσω δε από την προοπτική αυτή θαρρώ πως δεν βρίσκεται μόνο η ‘‘φιλελληνικότητα’’ του Γερουσιαστή Bob Menendez….
To νομοσχέδιο, λοιπόν, κατά την προσωπική μου άποψη τουλάχιστον, αντανακλά τις γενικότερες προθέσεις των Αμερικανών για την περιοχή (επί της οποίας το γεωπολιτικό παίγνιο είναι πολυεστιακό και πολυπαραγοντικό), καθώς η Ελλάδα είναι ασφαλώς μόνο ένα από τα αναπόσπαστα κομμάτια της ευρύτερης ‘‘γεωπολιτικής σύνθεσης’’ (puzzle).
Οι Αμερικάνοι, χαρακτηρίζοντας την Ελλάδα ως ‘‘μαξιλάρι ασφαλείας’’ (pillar of stability) στην Ανατ. Μεσόγειο και δηλώνοντας χωρίς περιστροφές (στο ίδιο το νομοσχέδιο) ότι θέλουν να κρατήσουν τη χώρα μας μακριά από την αγορά ρωσικών οπλικών συστημάτων, στην ουσία, μετά την ‘‘απομονωτική’’ και ‘‘αναχωρητική’’ λογική της διακυβέρνησης Trump, εκδηλώνουν την αποφασιστικότητά τους να επανέλθουν δυναμικά στα ζητήματα της Ανατ. Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής, εκλαμβάνοντας την Ελλάδα ως ‘‘προγεφύρωμα’’ και ‘‘σημείο αναφοράς’’, ειδικά όσο το τοπίο στις σχέσεις τους με τον εγγύτερο περιφερειακό παίκτη, την Τουρκία, παραμένει θολό, ρευστό και ευμετάβλητο.
Ο Πρόεδρος Biden, λοιπόν, μάλλον δίνει μια δεύτερη σκέψη στο περίφημο ‘‘Eisenhower Doctrine’’ (δόγμα του 1957 κατά το οποίο ο τότε Πρόεδρος των ΗΠΑ πίστευε ότι οι Αμερικάνοι θα έπρεπε, σε περίπτωση που μια φίλια χώρα στη Μ. Ανατολή απειλούνταν, να της παρέξουν την οικονομική ή στρατιωτική τους βοήθεια), το οποίο (δόγμα) έχει να κάνει σαφώς με τη ‘‘γεωστρατηγική της εμπλοκής και της παρεμβατικότητας’’. Υπ’ αυτή τη γεωστρατηγική:
Κατά πρώτον, οι Αμερικάνοι θέλουν να εξασφαλίσουν τις ομαλές ενεργειακές ροές και ιδίως τις μεταφορές πετρελαιοειδών από τη Μέση Ανατολή (παρά την ‘‘επανάσταση’’ του σχιστολιθικού αερίου οι ΗΠΑ παραμένουν ο δεύτερος μεγαλύτερος εισαγωγέας πετρελαιοειδών στον Κόσμο), οι οποίες τους συμφέρει να διεξάγονται στο πλαίσιο του ελεύθερου παγκόσμιου εμπορίου και όχι ενός ‘‘καθοδηγούμενου μερκαντιλισμού’’. Συνεπώς, η Ελλάδα προσφέρεται, ως χωροθετική αφετηρία, έστω και για την εκ περιτροπής ανάπτυξη (rotational deployment) αμερικανικών δυνάμεων στην περιοχή που θα εγγυώνται την ομαλότητα των ανωτέρω ροών.
Κατά δεύτερον, οι Αμερικάνοι προσβλέπουν σε ένα ευρύτερο πλαίσιο περιφερειακής σταθερότητας στην περιοχή, στο οποίο θέλουν να έχουν, αν όχι τον απόλυτο έλεγχο, τότε σίγουρα ουσιαστικό λόγο. Με τις βάσεις σε Αλεξανδρούπολη (βόρειο άκρο του Αιγαίου) και Σούδα (νότιο άκρο του Αιγαίου) ‘‘πατούν’’ εύκολα στην περιοχή και επηρεάζουν τις παντοειδείς θαλάσσιες ροές από τον Εύξεινο Πόντο μέχρι τα παράλια της Β. Αφρικής. Παράλληλα, το πλαίσιο περιφερειακής σταθερότητας είναι ‘‘όρος επιβίωσης και ευημερίας’’ για τους παραδοσιακούς συμμάχους τους στην περιοχή. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, που ο Πρόεδρος Biden υποστηρίζει την αναζωπύρωση του ισραηλινού αμυντικού πυραυλικού συστήματος ‘‘Iron Dome’’ ούτε, από την άλλη, η αμυντική αναβάθμιση της Ελλάδας είναι μια άσχετη με το ευρύτερο συμμαχικό πλαίσιο άμυνας προοπτική.
Κατά τρίτον, οι ΗΠΑ δείχνουν πια να αντιλαμβάνονται ότι η παντελής απουσία τους από την περιοχή όχι μόνο θα τις μικρύνει στο διαδραστικό παίγνιο της γεωπολιτικής επιρροής αλλά θα τους στερήσει και τη δυνατότητα να εφαρμόσουν εν τοις πράγμασι την αποτρεπτική ισχύ τους απέναντι στους αντιπάλους τους. Η κατάσταση στη Συρία και τη Λιβύη, μέχρι και ο τελευταίος πόλεμος στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, είναι ηχηρά σημάδια για το τι ακριβώς μεταπλάθεται ως προς την γεωπολιτική πραγματικότητα (status) όταν απουσιάζει ή ‘‘αποτραβιέται’’ αυτός που θεωρείται ο ισχυρότερος όλων. Ρωσία, Τουρκία και Ιράν (και δη το Ιράν που είναι μόλις…2 χρόνια μακριά από την παραγωγή πυρηνικού οπλοστασίου) διεκδικούν νέους, πιο επιδραστικούς και καταλυτικούς ρόλους στην περιοχή και οι Αμερικάνοι χρειάζονται συμμάχους, υποδομές, δικτύωση και ενιαιοποίηση και συνεκτικότητα του ‘‘δυτικού μετώπου’’ για να ανταπαντήσουν. Η Ελλάδα, συνεπώς, είτε το θέλουμε είτε όχι, δεν μπορεί να μείνει απ’ έξω σε αυτούς τους σχεδιασμούς…
Κατά τέταρτον, είναι το μείζον θέμα της παγκόσμιας ηγεμονίας και όχι μόνο ο έλεγχος της ανάδειξης και επιβολής περιφερειακών δυνάμεων και αντίστοιχων συστημάτων περιφερειακής οργάνωσης μέσα από τα οποία αυτές οι (περιφερειακές) δυνάμεις προβάλλουν την ισχύ τους. Η Κίνα είναι ο μεγαλύτερος αμφισβητίας των ΗΠΑ παγκοσμίως και ο ανταγωνισμός των δύο κρατών είναι σχεδόν δεδομένο ότι θα κλιμακωθεί. Μπορεί, λοιπόν, πολλοί στην Αμερική να ομιλούν για την τελική διαμόρφωση της διαβόητης ‘‘indo-pacific strategy’’, αλλά σίγουρα αυτοί που πραγματικά σκέφτονται στρατηγικά στις ΗΠΑ δεν μπορούν να αγνοούν το γεγονός ότι αυτός που ελέγχει σήμερα και θα συνεχίσει να ελέγχει την Ανατ. Μεσόγειο (που επικοινωνεί με τον Εύξεινο Πόντο και περιβρέχει τη Μέση Ανατολή και τη Β. Αφρική), το κανάλι του Σουέζ, τα Στενά του Μπαμπ ελ Μαντέμπ (the Bab el-Mandeb Strait) και τα Στενά του Ορμούζ (Strait of Hormuz) έχει και θα έχει το μεγάλο συγκριτικό πλεονέκτημα στις παγκόσμιες γεωπολιτικές εξελίξεις. Υπό αυτό το πρίσμα, οι βάσεις σε Σούδα, Κουβέιτ (Kuwait), Κατάρ (Qatar), Μπαχρέιν (Bahrain), Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (United Arab Emirates) και στα Στενά του Τζιμπουτί (Strait in Djibouti) είναι υπερπολύτιμες για τις ΗΠΑ.
Είναι αντιληπτό, βεβαίως, ότι ένα (σχετιζόμενο με τη χώρα μας μόνο) νομοσχέδιο του Κογκρέσου, που αύριο-μεθαύριο θα γίνει και νόμος του αμερικανικού κράτους, δεν είναι η απόλυτη και σε όλο το βάθος και το φασματικό πεδίο εκδίπλωση των γεωπολιτικών στρατηγημάτων των ΗΠΑ, ούτε συνιστά βέβαια ‘‘θέσφατο’’, όσον αφορά τον αμερικανικό σχεδιασμό σε οικουμενικό μάλιστα επίπεδο. Είναι, ωστόσο, ένα σοβαρό δείγμα, κατά την εκτίμηση μου, των ‘‘επί χάρτου’’ τουλάχιστον προθέσεων των ΗΠΑ το λιγότερο για τη δική μας ευρύτερη περιοχή, ιδίως μετά την αλλαγή στάσης υπό την προεδρία Biden και την επανάμιξή τους στα παγκόσμια πολιτικά και οικονομικά δρώμενα. Η Ελλάδα είναι, συνεπώς, μια ‘‘χώρα-κλειδί’’, με αυξητική γεωπολιτική σημασία και τούτο το γεγονός (πιστεύω ότι) συνιστά το έναυσμα για τη ‘‘λελογισμένη εκτίναξη’’ της εθνικής αυτοπεποίθησης και όχι για ‘‘εθνομηδενιστικές δοξασίες’’ και ‘‘υποτακτική’’ διπλωματία….
* Ο Χρήστος Γκουγκουρέλας είναι Δικηγόρος, LLM in International Commercial Law, LLM in European Law, Cer. LSE in Business, International Relations and the political science
