Το 1989 το θυμάμαι καλά. Τέλειωνα το διδακτορικό μου στο Μάντσεστερ κι έκανα, με αισιοδοξία, σχέδια για το μέλλον. Κολλημένος στο BBC παρακολουθούσα με συγκίνηση το ραγδαίο ξήλωμα των κομμουνιστικών καθεστώτων. Θυμάμαι τις ημιελεύθερες εκλογές στην Πολωνία και την εμβληματική μορφή του Λεχ Βαλέσα· τις παθιασμένες αντικαθεστωτικές διαδηλώσεις στη Λειψία και στη Δρέσδη· το γιγάντιο πλήθος να αποδοκιμάζει τον Τσαουσέσκου στο Βουκουρέστι· τον υπέροχο Βάτσλαβ Χάβελ να μιλάει στη λαοθάλασσα της πλατείας Βένσεσλας στην Πράγα· και, φυσικά, την πτώση του Τείχους του Βερολίνου και την ασυγκράτητη χαρά του πλήθους. Οι δήθεν «λαϊκές δημοκρατίες» κατέρρευσαν σαν χάρτινος πύργος με ένα δυνατό φύσημα του λαού. Η Ευρώπη γυρνούσε σελίδα. Για έναν πολιτικοποιημένο νεαρό της εποχής ήταν σαν να σε ακουμπά η Ιστορία. Για τις κόρες μου σήμερα είναι προϊστορία. Καλύτερα έτσι.
Κανείς δεν το είχε προβλέψει. Οπως όλα τα κοσμοϊστορικά γεγονότα, το «1989» ήταν αναπάντεχο. Οι οξυδερκείς αναλυτές, όμως, όπως ο Κορνήλιος Καστοριάδης και ο Κλοντ Λεφόρ, προειδοποιούσαν ότι τα κομμουνιστικά καθεστώτα ήταν σε νεκροφάνεια, τουλάχιστον από την εποχή του Μπρέζνιεφ και μετά. Απλώς δεν γνώριζαν πώς θα επερχόταν ο θάνατος. Καθεστώτα θεμελιωμένα στο ψέμα, στην ανελευθερία και στην καταπίεση είχαν ημερομηνία λήξης. Μόνο αφελείς διανοούμενοι και ιδιοτελείς κομματικοί γραφειοκράτες πίστευαν το αντίθετο.
Τον Σεπτέμβριο 1991, σε συνέντευξή του στην ιταλική εφημερίδα l’ Unità, ο Καστοριάδης παρατήρησε: «Ο κομμουνισμός είναι καταδικασμένος να λέει ένα πράγμα και να κάνει το αντίθετο. Μιλάει για δημοκρατία και εγκαθιστά τυραννία· διακηρύσσει την ισότητα και επιφέρει ανισότητα· επικαλείται την επιστήμη και την αλήθεια και ασκείται στο ψέμα και στο παράλογο». Ενα τέτοιο βαθιά υποκριτικό καθεστώς μοιραία παγιδεύεται στα ψέματά του. Χάνει την επαφή με την πραγματικότητα, εντείνει την προπαγάνδα και προσφεύγει στη βία. Μέχρι να γίνει θρύψαλα.
Στην εξαιρετική σειρά «Τσερνόμπιλ» του ΗΒΟ, τα χαράματα της ημέρας που έγινε η πυρηνική έκρηξη (26/4/1986), γίνεται ενημερωτική σύσκεψη στο εργοστάσιο. Συμμετέχουν διευθυντικά στελέχη, κομματικοί ιθύνοντες κ.ά. Λέγονται οι συνήθεις συσκοτιστικές ανοησίες (μικρό ατύχημα, η κατάσταση ελέγχεται κ.λπ.), ενώ διατυπώνονται από μερικούς ανησυχίες για την ασφάλεια του τοπικού πληθυσμού. Στην άκρη της αίθουσας κάθεται μόνος, με το μπαστούνι του, ένας ρυτιδωμένος γέροντας με βαρύ ύφος, πιθανότατα ανώτερο κομματικό στέλεχος, μάλλον βετεράνος του πολέμου. Τους ακούει όλους σκεπτικός. Κάποια στιγμή σηκώνεται όρθιος και λέει: «Η πίστη μας στον σοβιετικό σοσιαλισμό πάντα θα ανταμείβεται. Το κράτος μας λέει ότι η κατάσταση εδώ είναι ασφαλής. Εχετε πίστη, σύντροφοι». Πόσο ασφαλής ήταν η κατάσταση φάνηκε αργότερα: 300.000 εκτοπίστηκαν από τις εστίες τους.
Το ψέμα και η προσποίηση ήταν ο πυρήνας των κομμουνιστικών καθεστώτων. Το τόνιζαν με βιωματική γνώση όλοι οι διαφωνούντες – με αναλυτική διεισδυτικότητα Βάτσλαβ Χάβελ. Η ολοκληρωτική ιδεολογία είναι άκρως απαραίτητη για τη θεμελίωση και αναπαραγωγή της κομμουνιστικής ισχύος. Δεν πρόκειται απλώς για ένα πλαίσιο ιδεών, αλλά για μεταφυσικό «λυτρωτικό» σύστημα που αγγίζει όλες τις πτυχές της ζωής. Ολες οι πράξεις, ακόμη και οι πιο αποκρουστικές, προκύπτουν απαγωγικά από τις ιδεολογικές προκείμενες. «Η σημασία των φαινομένων», παρατηρεί ο Χάβελ, «δεν προκύπτει από τα ίδια τα φαινόμενα αλλά από τη θέση τους ως εννοιών σε ένα ιδεολογικό πλαίσιο». Ακόμη και οι συνέπειες μιας πυρηνικής έκρηξης δεν πρέπει να διερευνηθούν ως τέτοιες, αλλά υπό την οπτική γωνία της πίστης στον σοβιετικό σοσιαλισμό! Δεν είναι τυχαίο που ο χαφιεδισμός στις πρώην κομμουνιστικές χώρες κατέστη τρόπος ζωής: και η παραμικρή ιδεολογική απόκλιση έπρεπε να εντοπίζεται και να διορθώνεται. Αν έστω κι ένας φώναζε δημοσίως «ο βασιλιάς είναι γυμνός», η κρούστα ψεμάτων θα έσπαζε. Τα ψέματα έπρεπε να αποκρυβούν με –τι άλλο;– περισσότερα ψέματα. Η αλήθεια ως έννοια εκτοπίστηκε από τον γνωστικό ορίζοντα του δημόσιου βίου. Ολα έπρεπε να υπηρετούν την εικόνα του «λαοκρατικού» καθεστώτος.
Η ανέγερση του Τείχους του Βερολίνου ξεκίνησε τη νύχτα της 12ης προς 13η Αυγούστου του 1961. A.P.
Από τις κοσμοϊστορικές αλλαγές στην άνοδο του αυταρχικού λαϊκισμού
Οταν η διάκριση ψέματος και αλήθειας αδυνατίζει, τα άτομα χάνουν την αίσθηση προσανατολισμού στον κόσμο. Η Χάνα Αρεντ παρατηρεί πόσο δύσκολο είναι να ψεύδεται κανείς συστηματικά χωρίς να πιστεύει τα ψέματά του. «Οσο πιο πετυχημένος είναι ο ψεύτης, τόσο πιο πιθανό είναι να πέσει θύμα των δικών του κατασκευών». Ο ψεύτης, ιδιαίτερα αν κατέχει ανεξέλεγκτη εξουσία, πασχίζει να αλλάξει την πραγματικότητα ώστε αυτή να συμμορφωθεί με τα ψέματά του. Αν ο μετρητής ραδιενέργειας δεν μας λέει την τιμή που επιθυμούμε, φταίει ο μετρητής!
Ενα τέτοιο σύστημα δεν μπορεί να διαρκέσει πολύ στον ιστορικό χρόνο – είναι εύθραυστο. Ο Αμερικανολιβανέζος συγγραφέας Νασίμ Νίκολας Ταλέμπ ορίζει την «ευθραυστότητα» ως «ευαισθησία στην αταξία». Ενα ανθρώπινο δημιούργημα (αντικείμενο, θεσμός, κ.λπ.) είναι εύθραυστο στο μέτρο που αδυνατεί να ενσωματώσει την αβεβαιότητα, τη διακύμανση και την τυχαιότητα. Ο λόγος που το ψέμα είναι, σε τελική ανάλυση, πιο εύθραυστο από την αλήθεια είναι ότι, σε αντίθεση με το ψέμα, αυτό που αποδεχόμαστε ως αληθές έχει επιβιώσει μέσα από μια απαιτητική διαδικασία ορθολογικού ελέγχου – δοκιμασίες εμπειρικής επάρκειας, εσωτερικής συνοχής, και ανεξάρτητης επιβεβαίωσης. Στον κομμουνιστικό ολοκληρωτισμό, αντιθέτως, η ιδεολογία μετατρέπεται σε ξύλινο τελετουργικό, αδρανοποιώντας τη σκέψη. Οταν, όμως, αποκοπείς από την πραγματικότητα με ένα πέπλο ψεμάτων, δεν σημαίνει ότι η πραγματικότητα παύει να υφίσταται. Εσύ απλώς έπαψες να διαλέγεσαι μαζί της – ζεις σε μια αυτοαναφορική φούσκα που κάποτε θα σπάσει.
Με μπερξονικό λεξιλόγιο, ο Χάβελ αντιπαραθέτει τους «σκοπούς της ζωής» στους «σκοπούς του συστήματος». Η ζωή διαφοροποιείται διαρκώς, τείνοντας προς την πληθυντικότητα και αυτο-οργάνωση, ενώ το σύστημα απαιτεί «συμμόρφωση, ομοιομορφία και πειθαρχία». Τα κομμουνιστικά καλούπια ήταν πολύ άκαμπτα για να χωρέσουν τη σφύζουσα ζωή.
Να ζεις στην αλήθεια, γράφει ο Χάβελ, σημαίνει να υπερβαίνεις, σε ατομικό επίπεδο, τον φενακισμό, ενώ, σε συλλογικό επίπεδο, να μετέχεις στη δημόσια σφαίρα με τρόπο που, μέσα από τον ελεύθερο διάλογο, θα διαμορφώνεις τις πεποιθήσεις σου. Η εμπειρία του ολοκληρωτισμού μας δίδαξε, εξ αντιδιαστολής, πόσο σημαντική είναι η ανεξάρτητη κοινωνία πολιτών σε μια σύγχρονη χώρα – στο εσωτερικό της ζυμώνονται διαλογικά αξίες και αντιλήψεις, μερικές από τις οποίες, αργότερα, θα μετασχηματιστούν, μέσα από τη δημοκρατική διαδικασία, σε κυβερνητικές πολιτικές.
Οσο συναρπαστικό ήταν το 1989, τόσο μεγάλα ήταν τα προβλήματα που οι μετακομμουνιστικές χώρες κλήθηκαν να διαχειριστούν. Η γιγαντιαίας κλίμακας κοινωνική μηχανική ανέτρεψε άρδην τα δεδομένα της ζωής. Αν και σε σχέση με την πριν από το 1989 εποχή, οι Ανατολικοευρωπαίοι ζουν σήμερα περισσότερο (προσδόκιμο ζωής περίπου 80 έτη έναντι 70), καλύτερα (διπλάσιο εισόδημα) και ελεύθερα, έπρεπε να εμπεδώσουν νέες δεξιότητες: να ζουν με την αβεβαιότητα της αγοράς, να αποδέχονται τη βραδύτητα των δημοκρατικών διαδικασιών και την αξιακή πληθυντικότητα, να αλληλοεμπιστεύονται, να διαχειρίζονται ενάρετα την ελευθερία. Δεν είναι εύκολο.
Το 1989 είχαν την τόλμη να εξεγερθούν κατά της κομμουνιστικής τυραννίας. Επί τριάντα χρόνια τώρα ψηλαφούν την αρετή: πασχίζουν να οικοδομήσουν «αντι-εύθραυστους» θεσμούς που θα εμπνέουν εμπιστοσύνη, θα στηρίζονται στην εντιμότητα και στον διάλογο, και θα επιλύουν προβλήματα με δικαιοσύνη. Η άνοδος του αυταρχικού λαϊκισμού δείχνει πόσο σύνθετη είναι αυτή διαδικασία. Η ανοιχτή κοινωνία, να ζεις με αξιοπρέπεια, και να θέτεις την «υπευθυνότητα πάνω από τις επιθυμίες», όπως έλεγε ο Χάβελ, παραμένουν αβέβαια ηθικοπολιτικά επιτεύγματα σε κάθε δημοκρατία. Η πορεία προς την ελευθερία, που ξεκίνησε το φθινόπωρο του 1989, έχει σκαμπανεβάσματα. (Εμβληματικό παράδειγμα: η χώρα του Χάβελ κυβερνάται σήμερα από έναν ολιγάρχη, πρώην πληροφοριοδότη της μυστικής αστυνομίας). Πάντα, όμως, έτσι δεν ήταν στην ανθρώπινη Ιστορία;
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick.
Πηγή: kathimerini.gr
