Αλ. Κρητικός: Πώς η τοπική οικονομία βοηθά την άνοδο της Εναλλακτικής για τη Γερμανία

Στις εκλογές που πραγματοποιήθηκαν σε δύο ανατολικογερμανικά κρατίδια στα τέλη Σεπτεμβρίου, η εντυπωσιακή εμφάνιση της Εναλλακτικής για τη Γερμανία (AfD) αποτέλεσε σημείο καμπής. Στο Βραδεμβούργο το κόμμα διπλασίασε το ποσοστό του τα τελευταία πέντε χρόνια, εξασφαλίζοντας 23,5%. Στη Σαξονία τριπλασίασε τη δύναμή του, κατακτώντας το 27,5%. Επομένως, είναι πιθανό να βρίσκεται σε εξέλιξη μια τεκτονική αλλαγή, εγείροντας συζητήσεις για το κατά πόσον η AfD είναι ένα κόμμα της μεσαίας τάξης ή ένα αντιδημοκρατικό κόμμα, με δεδομένο ότι η αντιπάθεια προς τους ξένους και τους πρόσφυγες είναι κεντρικό μήνυμα της ηγεσίας του.

Οποια και αν είναι η έκβαση αυτής της αντιπαράθεσης, η απάντηση δεν πρόκειται να εξηγήσει γιατί εκτοξεύθηκε η απήχηση της AfD, που έχει συγκεντρώσει το ένα τέταρτο στις προτιμήσεις του εκλογικού σώματος στα αντολικογερμανικά κρατίδια. Ούτε αλλάζει την άποψη των ψηφοφόρων της η κατηγορία ότι είναι Ακροδεξιά, το οποίο ισχύει χωρίς αμφιβολία για πολλούς από τους πολιτικούς του. Αυτό που θα μπορούσε να μας φέρει εγγύτερα στην απάντηση είναι να λάβουμε υπόψη μας το σύνθημα της εκστρατείας του Μπιλ Κλίντον το 1992, «είναι η οικονομία, ηλίθιε». Παρά τα 30 χρόνια γερμανικής ενοποίησης και τα 300 δισ. ευρώ που δαπανήθηκαν για υποδομές στους δρόμους και τη στήριξη των επιχειρήσεων στο ανατολικό κομμάτι της χώρας, ο διχασμός μεταξύ Ανατολής και Δύσης παραμένει. Οι διαφορές αντανακλώνται στα ποσοστά ανεργίας και εισοδήματος των νοικοκυριών. Είναι όμως κάτι παραπάνω από την τρέχουσα οικονομική κατάσταση.

Ας λάβουμε υπόψη μας τα δημογραφικά στοιχεία: το ποσοστό των 60χρονων σε πόλεις όπως η Φρανκφούρτη είναι 20%. Στο μεταξύ, στο Γκέρλιτς, μια μικρή πόλη, όπου ακόμη και σταρ του Χόλιγουντ έκαναν καμπάνια κατά της AfD, η ίδια ηλικιακή κατηγορία αγγίζει το 40% των κατοίκων. Οσοι απομένουν αντιμετωπίζουν μια δομική παρακμή των περιοχών τους. Σκεφθείτε τις επικείμενες αλλαγές στη βιομηχανική βάση της Γερμανίας: η ψηφιοποίηση και ο αυτοματισμός θα έχουν ως αποτέλεσμα μαζικές αλλαγές στα απαιτούμενα εργασιακά προσόντα. Ενώ το Πότσνταμ, ένα κομψό ντε φάκτο προάστιο του Βερολίνου, κινδυνεύει να χάσει το 8% των θέσεων εργασίας, λίγο πιο πέρα, στα ανατολικά του Βραδεμβούργου ή της Σαξονίας, εκτιμάται ότι ένας στους τρεις υπαλλήλους θα χάσει τη θέση του εξαιτίας μηχανών, υπολογιστών ή ρομπότ.

Οι συνθήκες αυτές παρέχουν πρόσφορο έδαφος για την πολιτική γιγάντωση της AfD. Παραδοσιακά, όσο καταρρέουν τα δομικά χαρακτηριστικά μιας περιοχής, τόσο καλύτερα ποσοστά εξασφαλίζει η AfD. Τα προπύργιά της βρίσκονται σε περιοχές όπου πολλοί άνθρωποι κινδυνεύουν να χάσουν τις δουλειές τους ή βρίσκονται αντιμέτωπες με τη μετανάστευση ή/και τις δημογραφικές αλλαγές. Την ίδια στιγμή, το χαμηλότερο από το μέσο οικογενειακό εισόδημα ενισχύει την υποστήριξη προς την AfD. Αν συνδυαστούν όλοι αυτοί οι παράγοντες, η στήριξη προς το κόμμα είναι ιδιαίτερα υψηλή. Γι’ αυτό η Θουρηγγία, το επόμενο ανατολικογερμανικό κρατίδιο, στο οποίο διεξάγονται αύριο εκλογές, αναμένεται να δώσει στο κόμμα το 25% των ψήφων της.

Δυσαρέσκεια

Ο μάλλον εκρηκτικός συνδυασμός των οικονομικών τάσεων προς τα κάτω είναι πιθανότερο να εντοπιστεί στην ανατολική Γερμανία. Εδώ η αρνητική δημογραφική εξέλιξη, που απειλεί ολόκληρες περιοχές κατά μήκος των συνόρων με την Πολωνία, παίζει τον ισχυρότερο ρόλο. Mέχρι σήμερα, τα κόμματα της υφιστάμενης κυβέρνησης, το CDU/CSU και το SPD, έχουν αποφύγει να αντιμετωπίσουν τις βαθιές προκλήσεις που δημιουργούν οι τρέχουσες δομικές αλλαγές στην οικονομία. Αμφότερα εικάζουν ότι η γερμανική εξαγωγική μηχανή θα τους επιτρέψει να αποφύγουν βαθιές δομικές μεταρρυθμίσεις. Ταυτόχρονα, αγνόησαν τις απαραίτητες επενδύσεις που πρέπει να γίνουν για να διατηρηθεί η τοπική υποδομή (σχολεία, δημόσιες συγκοινωνίες, υπηρεσίες, αστυνομικά τμήματα). Μάλλον το αντίθετο: καθώς νέοι άνθρωποι μετανάστευαν, πολλές εγκαταστάσεις έκλειναν.

Αυτή η δυσαρέσκεια επιτρέπει στην AfD να αναπτύσσεται, ισχυριζόμενη απλώς ότι «νοιάζεται». Είναι λάθος, όμως, να υποθέσουμε ότι τέτοιες εξελίξεις υπάρχουν μόνο εκεί. Η ψηφιοποίηση και ο αυτοματισμός, οι δύο παράγοντες που αλλάζουν σημαντικά τη δομή της γερμανικής βιομηχανίας, δεν θα πλήξουν μόνο τομείς που αποδυναμώνονται οικονομικά. Σε τομείς όπου οι θέσεις εργασίας εξαρτώνται, για παράδειγμα, από την αυτοκινητοβιομηχανία –και αντιμετωπίζουν 50% πιθανότητες να εξαφανιστούν, καθώς οι νέες δομικές αλλαγές θα εδραιώνονται– ακόμη και οι υψηλοί μισθοί δεν εμποδίζουν τους πολίτες να ψηφίζουν AfD. Στη Βάδη-Βυρτεμβέργη, την ευημερούσα έδρα της Mercedes Benz,  της Porsche και της Bosch, η AfD εξασφάλισε ένα εντυπωσιακό 15% στις τοπικές εκλογές του 2016. Η AfD φαίνεται ότι ευνοείται όπου η παγκοσμιοποίηση απειλεί τη μεταποιητική βιομηχανία.

Ετσι, η Γερμανία αναμένεται να φθάσει τη νέα ευρωπαϊκή νόρμα, όπου λαϊκιστικά κόμματα της Δεξιάς –και μέχρι κάποιο βαθμό της Αριστεράς– καταφέρνουν να εκμεταλλευθούν τις αδυναμίες που σχετίζονται με την οικονομία και για τις οποίες θεωρούνται ένοχα τα κόμματα του κατεστημένου. Επομένως, οι πολιτικοί των κομμάτων του κατεστημένου πρέπει επειγόντως να κερδίσουν τον χαμένο χρόνο. Αν τα παραδοσιακά κόμματα θέλουν να ανακτήσουν τους ψηφοφόρους τους, οι ομοσπονδιακές, τοπικές και δημοτικές αρχές σε όλη τη Γερμανία πρέπει να επενδύσουν σε περιοχές των οποίων οι δομές απειλούνται.

Η αναμενόμενη απάντηση των CDU/CSU και SPD είναι πως επί μακρόν είχαν τέτοιες θέσεις στις κομματικές τους ατζέντες. Ωστόσο, παρά την πολυετή παραμονή τους σε περιφερειακές και εθνικές κυβερνήσεις, δεν έχουν καταφέρει να αποδώσουν σε αυτό το σημείο. Εκτός από την έναρξη ενός σημαντικού επενδυτικού προγράμματος, που ενισχύει τις τοπικές υποδομές και παρέχει κίνητρα για ιδιωτικές επενδύσεις, και η σχολική ύλη οφείλει να προσαρμοστεί στην ψηφιακή εποχή. Αυτό απαιτείται όχι μόνο στο δημοτικό και στο γυμνάσιο, αλλά και σε συνεχιζόμενα προγράμματα μετεκπαίδευσης για ολόκληρο το εργατικό δυναμικό. Ακόμη και αυτά, όμως, δεν μπορούν να διασφαλίσουν ότι θα ανασταλεί η άνοδος της AfD. Οι ψηφοφόροι πρέπει να αποκαταστήσουν ξανά τους συναισθηματικούς τους δεσμούς με τα κόμματα του κατεστημένου.

* Ο οικονομολόγος Αλέξανδρος Κρητικός είναι διευθυντής Ερευνας στο Γερμανικό Ινστιτούτο Οικονομικών Ερευνών (DIW Berlin) και καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο του Πότσνταμ.