Αλεξέι Λεόνοφ, ο καλλιτέχνης του Διαστήματος

Γεννήθηκε –όγδοο από εννέα παιδιά– στις 30 Μαΐου 1934 σε ένα χωριουδάκι της Δυτικής Σιβηρίας· ο παππούς του είχε εξοριστεί εκεί από το τσαρικό καθεστώς λόγω της συμμετοχής του στην επανάσταση του 1905. Ο πατέρας του Αλεξέι, Αρχίπ Λεόνοφ, πρόεδρος του τοπικού σοβιέτ, το 1936 συγκρούστηκε με τον διευθυντή του κολχόζ της περιοχής και στάλθηκε σε γκουλάγκ για δύο χρόνια. Τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν το σπίτι τους και την περιοχή ως «εχθροί του λαού», αφού πρώτα υποχρεώθηκαν να παρακολουθήσουν τους γείτονες να λεηλατούν τα υπάρχοντά τους.

Είχε ταλέντο στο σχέδιο και πάντοτε ήθελε να γίνει ζωγράφος, αλλά δεν μπόρεσε να γραφτεί στη Σχολή Καλών Τεχνών στη Ρίγα, γιατί δεν είχε χρήματα για να νοικιάσει σπίτι. Ετσι, ακολούθησε αναγκαστικά το δεύτερο χόμπι του: έγινε πιλότος. Το 1957 αποφοίτησε από τη σχολή αεροπόρων στην Ουκρανία με τον βαθμό του σμηναγού και τον Μάρτιο του 1960 επελέγη μαζί με άλλους δεκαεννέα αεροπόρους στην πρώτη ομάδα κοσμοναυτών. Σε αυτή την πρώτη φουρνιά εκπαιδευόμενων ήταν συνάδελφος με τον Γιούρι Γκαγκάριν, με τον οποίο έγιναν κολλητοί φίλοι. Μέχρι το 1965 και την περίφημη πρώτη βόλτα του στο Διάστημα, ο Λεόνοφ είχε στο ενεργητικό του 278 ώρες πτήσης και 115 άλματα με αλεξίπτωτο.

«Η εκπαίδευση ήταν σκληρή», έγραψε χρόνια αργότερα. «Στην πραγματικότητα, δεν υπήρχε πρόγραμμα κατάλληλο να εκπαιδεύσει ανθρώπους για τέτοια πράγματα». Η διαπίστωση αυτή ήταν ακριβής: η εξερεύνηση του Διαστήματος είναι ακριβώς αυτό, εξερεύνηση χώρου στον οποίο επικρατούν άγνωστες, στην ουσία, συνθήκες. Οι επιστήμονες κάνουν εκτιμήσεις και υποθέσεις που ως έναν βαθμό θα επαληθευθούν, οι εκπαιδευτές σχεδιάζουν προγράμματα προσομοίωσης με όσα μέσα διαθέτουν, τίποτε από αυτά όμως δεν μπορεί να υποκαταστήσει την πραγματική εμπειρία. Γι’ αυτό και απλές ανθρώπινες αρετές, όπως η ψυχραιμία, η επινοητικότητα και η αποφασιστικότητα, είναι για τους εξερευνητές (της Γης ή του Διαστήματος) εξίσου αναγκαίες με τις επίκτητες γνώσεις και δεξιότητες.

Το απέδειξε ο Λεόνοφ με τη βόλτα στο Διάστημα επί 12 λεπτά και 9 δευτερόλεπτα, στις 18 Μαρτίου 1965, ως μέλος της αποστολής του «Βοσχόντ ΙΙ», μαζί με τον κυβερνήτη Πάβελ Μπελιάεφ.

«Η ησυχία ήταν απόλυτη και άκουγα την καρδιά μου. Πετούσα ανάμεσα στα αστέρια!» Ο Λεόνοφ περιέγραψε με λυρισμό την πρώτη βόλτα ανθρώπου στο Διάστημα, 90 λεπτά μετά την απογείωση του «Βοσχόντ ΙΙ». Ο πατέρας του, ωστόσο, που τον έβλεπε από το σπίτι του στην τηλεόραση, παρέα με δημοσιογράφους, έγινε έξαλλος: «Τι κάνει εκεί; Γιατί βγήκε; Το άλλο το παλικάρι έκανε τη δουλειά του κανονικά, μέσα στο σκάφος!» Οι δημοσιογράφοι, βέβαια, εξήγησαν στον ηλικιωμένο Αρχίπ ότι ακριβώς αυτός ήταν ο στόχος της αποστολής. Στο μεταξύ, όμως, ο γιος Αλεξέι αντιμετώπιζε ένα πρόβλημα που δεν είχαν προβλέψει ούτε οι επιστήμονες ούτε οι εκπαιδευτές: το σκάφανδρό του, μέσα στο οποίο η ζέστη ήταν αφόρητη, φούσκωνε διαρκώς εξαιτίας της διαφοράς εσωτερικής πίεσης και εξωτερικού κενού. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να μην χωράει να περάσει από την μπουκαπόρτα για να επιστρέψει στο διαστημόπλοιο. Οταν το συνειδητοποίησε, άρχισε να ζεσταίνεται και να ιδρώνει ακόμα περισσότερο και τον έπιασε ταχυκαρδία. Χωρίς να πει τίποτα στον ασύρματο («δεν θα μπορούσαν να με βοηθήσουν από το κέντρο»), άνοιξε τη βαλβίδα της στολής του και άφησε μεγάλο μέρος του οξυγόνου να φύγει, ώστε να ξεφουσκώσει και να χωρέσει, έστω οριακά, να μπει μέσα – ρισκάροντας, βέβαια, να ξεμείνει από οξυγόνο.

Η επιστροφή του «Βοσχόντ ΙΙ» ήταν επίσης επεισοδιακή: ό,τι μπορούσε να πάει στραβά, πήγε. Ο αυτόματος χάλασε και χρειάστηκε οι κοσμοναύτες να πιλοτάρουν το σκάφος μόνοι τους, αφού πρώτα υπολογίσουν την πορεία, πράγμα εξαιρετικά δύσκολο, μιας και ο χώρος ήταν τρομερά περιορισμένος.

Ο Μπελιάεφ έπρεπε να ξαπλώσει και στις δύο θέσεις και ο Λεόνοφ να τον κρατάει, στη συνέχεια να επιστρέψει αμέσως στη θέση του, ώστε το σκάφος να έχει το σωστό κέντρο βάρους. Επιπλέον, όταν μπήκαν στην ατμόσφαιρα, η κάψουλα δεν αποκολλήθηκε σωστά από το υπόλοιπο διαστημόπλοιο: τα δύο μέρη έμειναν συνδεδεμένα με ένα καλώδιο και στριφογύριζαν γύρω του, μέχρι αυτό να πάρει φωτιά και να κοπεί. Τουλάχιστον λειτούργησαν σωστά τα αλεξίπτωτα και οι πύραυλοι επιβράδυνσης της καθόδου κι έτσι οι δύο κοσμοναύτες προσγειώθηκαν ασφαλείς. Το μόνο πρόβλημα ήταν ότι είχαν βρεθεί 2.000 χιλιόμετρα μακριά από την προγραμματισμένη τοποθεσία, το Περμ, και συγκεκριμένα στα βάθη της Σιβηρίας. «Πόσο λες να κάνουν να μας βρουν;» ρώτησε ο Μπελιάεφ, όταν κατόρθωσαν να ανοίξουν την πόρτα, που είχε φρακάρει σε ένα δέντρο. «Ενα τρίμηνο πάνω κάτω», απάντησε ο Λεόνοφ. Μπορεί να έκανε πλάκα στον σύντροφό του, γεννημένος όμως και ο ίδιος στη Σιβηρία ήξερε ότι η κατάσταση κάθε άλλο παρά αστεία ήταν: Σύντομα θα νύχτωνε, η θερμοκρασία θα έπεφτε κάτω από τους -30 και θα άρχιζαν να κυκλοφορούν αρκούδες και λύκοι. Εντέλει διανυκτέρευσαν στην κάψουλα για ασφάλεια· το πρωί τούς εντόπισαν από αέρος και χρειάστηκε άλλο ένα εικοσιτετράωρο ώσπου να καταφέρουν να δημιουργήσουν ένα ξέφωτο για να προσγειωθεί ελικόπτερο και να πάνε στο Περμ κι από εκεί στο Μπαϊκονούρ, όπου τους περίμενε ο υπεύθυνος του διαστημικού προγράμματος, Κορολιόφ, ο Γκαγκάριν και κυβερνητική αντιπροσωπεία. «Επρεπε να δώσουμε αναφορά», έγραψε αργότερα ο Λεόνοφ. «Η δική μου ήταν σύντομη: “Με τον κατάλληλο εξοπλισμό, ο άνθρωπος μπορεί να επιβιώσει και να εργαστεί στο Διάστημα. Ευχαριστώ”».

Ο Λεόνοφ επιβίωσε μιας απόπειρας δολοφονίας εναντίον του Μπρέζνιεφ το 1969 (ο επίδοξος δολοφόνος πυροβόλησε λάθος αυτοκίνητο), παραλίγο να πάει στο φεγγάρι (αλλά η αποστολή ακυρώθηκε), ηγήθηκε της πρώτης κοινής αμερικανορωσικής διαστημικής αποστολής το 1975 και χρημάτισε αρχηγός της ομάδας κοσμοναυτών και υποδιευθυντής του Εκπαιδευτικού Κέντρου «Γιούρι Γκαγκάριν». Δεν εγκατέλειψε ποτέ την πρώτη του αγάπη και ζωγράφιζε ακόμη και στο Διάστημα – ο Βασίλι Μίσιν, διάδοχος του Κορολιόφ στην ηγεσία του σοβιετικού διαστημικού προγράμματος, πίστευε ότι ο διαστημικός σταθμός Σαλιούτ-1 καταστράφηκε όταν ένα από τα μολύβια του Λεόνοφ χώθηκε στο σύστημα εξαερισμού. Ο Αλεξέι Λεόνοφ πέθανε στα 85 του στη Μόσχα, στις 11 Οκτωβρίου 2019.

* Ο κ. Γιώργος Τσακνιάς είναι ιστορικός.